Parsasat ajâm atellor emmas, saka’ḍinto nyareḍḍhemma
Indonesia sè ka alok kalabân bhângsa sè amancabârna maghârsarè tor amancaropa
adhât parnataèpon. Nanèmang tor ngandhikanè kabhudhâjân rassana ta’ manggi
jhubeddhâ salanjhânga manossa oḍi’, amarghâ kabhudhâjân saèstona meddhâl tor
tombu ḍâlem maghârsarè sè jhimet tor metmet apolong oḍi’. Madhurâ sè tasessel ḍâlem
kepkebhân Indonesia, mènangka sala sèttong kaca mangghâla ḍâri cem-macemmèpon
kabhudhâjân bhângsa Indonesia, pramèla sèpat tor tèngka sè “kèrras akerrès”
sarèng ngathak lembu’na babasan tor cem-macemma dhâdhingghâlân kona, ngapèncotè
bânnya’-bânnya’ orèng, ngangoḍâdhân, mahasiswa, budayawan tor peneliti saè ḍâlem
naghârâ kantos manca naghârâ.
Prof. Mien Rifai, Pottra Madhurâ nèng taon 1993,
ngalkal èsto tor tarèsnana arabât Madhurâ lèbât agghiḍânnepon, materbi’ sèttong
bughu sè aombhul “Lintasan Sejarah Madura” mènangka asa’an otabâ tandhâ
pangèsto ḍâlem “ulang tahun pernikahan”-epon, mongghu bhâlâ sana’ bârâjâ tor
kanca sana’ raket sè angrabuwi tarèka ka’ḍinto. Akadhi maghâlicek
pangghâliyânnèpon para rabu, kong-langkong rèng Madhurâ, bughu sè èterbi’aghi
ka’ḍinto ngapèncotè, sè ètandhâi sareng parnyo’onan bughu sè aḍâlumbân, maka
salèraèpon Prof. Mien Rifai manerbi’aghi polè “Edisi Revisi” kalabân pangarep
dhâddhi tambhâ pelka’na rèng Madhurâ sè terro tor lèbur maos, ajhâr, onèng tor
metthek ma’nana oḍi’ ḍâri para bângaseppo Madhurâ kona sè noro’ marajâ naghârâ
tor bhângsa Indonesia, saka’ḍinto jhughân dhâddhi comettena “dângdâng abuna”
kacong cebbhing arabât Madhurâ teptep malasthe.
Bughu sè tebbelèpon 236 kaca panèka aèssè dubelles
bab, kalabân jhârna’ Prof. Mien Rifai notorraghi sajâra Polo Madhurâ kabit
jhâman prasejarah, karajâ’ân, kajheje’anna Islam, jhâman kolonial, kantos
kadhâddhiân saamponna kamardhikaan. Ta’ namong ka’dhinto, terbi’na jhughân
dhâddhi konkonan dâlem nyamporna’aghi bughu-bughu Madhurâ laènèpon sè korang
jhârna’ tor bâratta ajhârba’aghi khazanah sajârâ tor kabhudhâjâ’ân Madhurâ,
Saèngghe maghâmpang paramaos ngaollè citra, mondhut ghâmbhârân otabâ metthek
ma’na tor hakèkaḍḍâ kaoḍi’ân orèng-orèng Madhurâ kabit dhimèn mola. Sabâb ghi’
ta’ bânnya’ bughu sajâra kalabân panotoran sè lengkap. Bughu sè ampon èserrat
kadhâng coma notorraghi sabâgiân kadhâddhiân / peristiwa, sajârâ sèttong
kabupaten, otabâ panotoran sabâgian raja sè lakar kalonta.
Lèng-ngalèng tombet, tak kasamaran polè manabi
serradhân-serradhân kona akanta babad biasaèpon è angghit mènangka pamojhi
mongghu kamoljâ’ân karajâ’ân tor kadhigdhâjâ’ânna rato, saèngghâna sadhâjâ
dhungngèng, babad, tor sajârâ Madhurâ èobhuk sareng mitos, legenda, tor
kadhâddhiân sè makasambhu’. Akadhi carètaèpon Raden Sagoro, katoronan karajâ’ân
Medangkamulan sè èkapartajhei mènangka asal kadhâddhiânna polo Madhurâ, tor
carètaèpon Jokotole sè lebbha’ sareng mitos, saèngghena jhejjher carèta sè
kaator lebur tor ngapèncotè. Pramèla, salèraèpon sè ngangghit ghumatè ngastètè
è ḍâlem nafsèrè sajârâ nalèka ngèmpo’, aduccal tor mowang dhungngèng sè
ngandeng otabâ notopè sajârâ sè salerressèpon. Hal ka’ḍinto sanget èkabhuto
mènangka antitesis mongghu kabadâ’ânna sajârâ tradisional sè segghut masamar
antara mitos tor fakta.
Maos jugan
Sakalangkong tapajâjâ’ tor nyènthem dhâ’
pangghâliânèpon paramaos manabi marèksani tor nètèni jhejjher sajârâ, Madhurâ
ta’ bisa akelbhu’ ḍâri karajâ’ân-karajâ’ân monarki è tana jhâbâ sè nyangkerrem
korang langkong 700 taon, ngabidhi karajâ’ân Singasari, Majhapaè’, Demak,
Mataram, kantos jhâman kolonial. Nangèng ḍâlem pettha’an carèta laèn,
orèng-orèng Madhurâ jhughân abârnai khazanah sajârâ karajâ’ân akanta Singasari,
Majhapaè’, tor Mataram. Akadhi ètapok èkala’ odhengnga, rato jhâbâ kobâsa
abârnai politik è tana Madhurâ saèngghâ bânyak rato Madhurâ namong èkala’
manfaatèpon, kong-langkong panjâjâ ḍâri naghârâ manca mènangka sakutu sè tanto
bisaos nyekkenni pangandhikana kompeni. Jhughân ḍâlem pettha’an “periode
kepanembahan”, jhâjhuluk panembahan tor bupati namong sebbhudhân tak samastèna,
amarghâ kodhu noro’ pato dhâ’ kompeni.
Hal laèn sè dhâddhi nilai tambâ èngghi ka’dinto sè
ngangghit sakoni’ nyator pangangghuyyâ asal kadhâddhiânna nyama geografi
mètorot keratabasa (etimologi ra’yat). Misalèpon, dhisa Tang-batang sè èsangka
dhâddhi kennengnganna mayyitèpon Jokotole tor dhisa Saasa mènangka mayyit
ghelle’ epandi’i / esassa. Tantoèpon hal ka’ḍinto ta’ kèngèng èkapartajhei.
Sabâb mètorot sè ngangghit, Saasa panèka aropa’aghi tombuân perdu, dinèng
tang-batang artèèpon kompolanna bangunan. Manabi èmot dha’ jhâman asakola
dhimèn, keratabasa panèka bâḍâ è pangajhârân Bhâsa Madhurâ kabit ḍâri SD. èmot
dhâbu, saèstona Keratabasa ka’ḍinto pangajhârân sè korang parlo èajhâraghi
sabâb benni akadhi ka’ḍissa’ asal kadhâddhiânna nyama ḍâlam bhasa.
Mènangka biologiwan sè ngobâsani Sumber Daya Alam
Hayati, sè ngangghit ghâduwan ciri khas è ḍâlem serradhânèpon, èngghi ka’ḍinto
nambâi samacemma nyama-nyama tombuân è Madhurâ jherna’ sareng nyama latin èpon
akanta obi (Dioscorea alata), kosambhi (Schleichera oleosa), ta’al (Borassus
sundaicus), jhâghung (Zea mays) tor laènèpon. Tantona hal ka’ḍinto nambâi
pangaonèngan paramaos mongghu nyama-nyama latin è dunia sains.
Bâḍâ kalebbiân, bâḍâ kakorangan. Saka’ḍinto jhughân
kalabân bughu sè eterbi’aghi sareng Universitas Trunojoyo panèka. Kapeng
settong, rassana sè ngangghit aghâduân pandangan jhâ’ kabânnya’an rato-rato
Madhurâ sè ajhejhuluk raja otabâ panembahan panèka ta’ lebbi dâri tokang
ro-soroèpon rato Jhâbâ bân kompeni. Sabagiân rato pola saka’dissa’. Namong parlo
dhâddhi parbhândhingan ta’ sakabbhinna rato Madhurâ ka’dinto dhâddhi “anak
emas” sè pato tor toro’ oca’ dhâ’ kakobâsa’anna panjâjâ. Eantaraèpon, bujud
politik ajhâlâ sotra sè èjhelenaghi sareng Sultan Abdurrahman Pakunataningrat
kalabân strategi tor diplomasièpon sè luwes. Salèraèpon cè’ kobâsana ḍâlem
dunia ilmu pengetahuan sabâb abhânto Thomas Stamford Raffles nalèkana alampa
penelitian, sè ka’ḍimma hasèl penelitianèpon pas ebughuaghi abhul-ombhul “The
History of Java”. Saka’ḍinto jhughân Arya Wiraraja sè aropa’aghi sosok
politikus luar biasa, è bhut-sebbhut mènangka sala sèttong strategi palèng
bhâghus sè ekaandi’ Madhura. Coma cè’ èmanna, ghi’ bâdâ sejarawan sè ngangghep
Arya Wiraraja mènangka tokoh kontroversial asabâb bâbâtek èpon sè oportunis.
Saterrosèpon, èpangghina sala cetak nèng
pan-saponapan kaca, kong-langkong kaca nomer 87-91, sè ka’dimma kaca kasebbhut
ta’ tamaso’ serradhân Lintasan Sejarah Madura. tantoèpon kata’saèan paramaos
aghindhu’ bhingung kong-langkong paramaos sè ghi’ awam.
Sanaossa taḍâ’ kasampornaan, terbi’na bughu ka’ḍinto
ta’ lopot ḍâri kakorangan tor kalebbiân, dhâddhi panganyet terro sè ghumatè
tarongghu è ḍâlem mèyara sajârâ, meddhel karep sopaja teptep dhâddi pandhuman
sè aghuna mongghu pangangghit sè laèn otabâ ngangoḍâdhân sè ajhâr sajârâ,
kong-langkong mongghu na’ poto sè bhâkal ḍâteng. Ajhâr sajâra sambi
aghi’-ghighi’ hakèkatèpon bângaseppo sopajâ dhâddhi pangajȃrȃn kaangghuy
metthek hèkmana sadhâjâ carèta. Moghȃ dhȃddhi pangasokan mongghu paramaos!
Bhul-ombhul
buku : Lintasan Sejarah Madura
Sè
nyerrat : Prof. Mien A.
Rifai
Sè
materbi’ : LPPM
Universitas Trunojoyo Madura
Taon
terbi’ : Oktober 2017
Tebbel : xviii + 218 hlm; 14,5 x 20 cm
No.
ISBN : 978 – 602 – 6549
– 77 – 8
Sè
ambeḍḍhâr : Indina Zulfa Ilahi